Τσικνοπέμπτη, αποκριά (καρναβάλι) και αρχαία Διονύσια

Τι γιορτάζουμε την Τσικνοπέμπτη και την αποκριά (καρναβάλι) και πως σχετίζονται με τα αρχαία Διονύσια;  Γιατί την Τσικνοπέμπτη την γιορτάζουμε τόσο ιδιαίτερα; Που έχει η μέρα τις ρίζες της;

Η Τσικνοπέμπτη και η αποκριά έχουν βάση τα αρχαία Διονύσια. Την Τσικνοπέμπτη η τσίκνα και η μυρωδιά του ψητού κρέατος αναδύονται παντού, ενώ το κρασί και το τσίπουρο ρέουν άφθονα. Αυτή η παράδοση κρατάει αιώνες!

Κάθε μέρος της Ελλάδας έχει τα δικά του έθιμα και τις δικές του παραδόσεις αυτή τη μέρα. Που πηγάζει όμως αυτό το έθιμο, πως έχει μεταφερθεί στο σήμερα και πως έχει διατηρηθεί από την αρχαιότητα και τα Αρχαία Διονύσια;

Τι γιορτάζουμε τη Τσικνοπέμπτη κατά την Ορθοδοξία.

Σύμφωνα με τις παραδόσεις, την Τσικνοπέμπτη όλοι, ακόμα και οι πιο φτωχοί, έπρεπε και πρέπει να ψήσουν κρέας. Έτσι ώστε η τσίκνα να αναδυθεί στον αέρα και τους ουρανούς. Με τον έλεγχο του καπνού η εκκλησία παλιά παρατηρούσαν και ποιοι ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί.

Η «Τσικνοπέμπτη» είναι στην ορθόδοξη εκκλησία η Πέμπτη της Κρεατινής. Της δεύτερης εβδομάδας του Τριωδίου.

Τι είναι το Τριώδιο; 

Η περίοδος του Τριωδίου στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία είναι μια περίοδος δέκα εβδομάδων. Σε αυτή περνάμε σταδιακά από την πολυφαγία στην απόλυτη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας.

Η περίοδος του τριωδίου πήρε την ονομασία της από το αντίστοιχο εκκλησιαστικό βιβλίο. Αυτό το βιβλίο περιλαμβάνει τους ύμνους που ψάλλονται αυτή την περίοδο και έχουν τρεις ωδές. Οι υπόλοιποι ύμνοι τις εκκλησίας αντίθετα έχουν εννέα ωδές. Γι΄αυτό, το βιβλίο και η συγκεκριμένη περίοδος ονομάστηκαν τριώδιο.

Η χρονική αυτή περίοδος είναι κινητή και αποτελείτε από τρία μέρη που περιλαμβάνουν την Σαρακοστή και τη Μεγάλη Εβδομάδα.

• Η πρώτη περίοδος (της Αποκριάς) ξεκινά την Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου έως την Κυριακή της Τυροφάγου (Αποκρεώ).

• Η δεύτερη περίοδος ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα έως το Σάββατο Του Λαζάρου.

• Η τρίτη περίοδος ξεκινά την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ έως το Μεγάλο Σάββατο πριν από την Ανάσταση.

Η πρώτη περίοδος, της Αποκριάς, αποτελείτε από τρεις εβδομάδες.   

1η εβδομάδα: Της Προφωνής.

Αυτό το διάστημα τρώγονται ακόμη όλα τα φαγητά ελεύθερα, όλες τις μέρες. Γι΄αυτό το λόγο ονομάζεται και «ελεύθερη» ή «απόλυτη».

2η εβδομάδα: Της Κρεατινής.

Εκείνη την περίοδο τρώγονται ελεύθερα όλα τα φαγητά εκτός της Τετάρτης και της Παρασκευής, που είναι ημέρες νηστείας.

Την Πέμπτη αυτής της εβδομάδας, υπάρχει το έθιμο της Τσικνοπέμπτης. Αυτή τη μέρα απολαμβάνουμε το κρέας, καθώς έπειτα από τρεις ημέρες σταματά η βρώση του και ξεκινάει η πιο αυστηρή νηστεία, της Τυρινής.

Η παράδοση μας ορίζει αυτή τη μέρα να καταναλώνουμε μεγάλη ποσότητα ψητού κρέατος, εν όψει της επερχόμενης νηστείας της Σαρακοστής.

Η συγκεκριμένη μέρα καθιερώθηκε από την εκκλησία, καθώς προϋπήρχαν ήδη οι νηστείες της Τετάρτης και της Παρασκευής. Οπότε,  θεωρήθηκε η πιο κατάλληλη μέρα για κρεατοφαγία.

3η εβδομάδα: Της Τυροφάγου ή Τυρινής.

Αυτή την εβδομάδα τρώγονται ελεύθερα μόνο τα γαλακτοκομικά προϊόντα, αυγό, ψάρια και ελαιόλαδο. Πλέον, απαγορεύεται η κατανάλωση του κρέατος.

Οι Αποκριά (Καρναβάλι) και η προέλευσή της.  

Η Τσικνοπέμπτη κατά την ορθόδοξη εκκλησία είναι η πρώτη μέρα της 11ήμερης εορταστικής περιόδου της Αποκριάς. Η περίοδος αυτή κορυφώνετε την Κυριακή των Απόκρεων όπου επιτρέπεται για τελευταία μέρα η κατανάλωση του κρέατος.

«Αποκρεά» σημαίνει αποχή από το κρέας και έναρξη της Τυρινής εβδομάδας καθώς ακολουθεί η Καθαρά Δευτέρα. Τότε ξεκινάει η δεύτερη περίοδος του τριωδίου και η Μεγάλη Σαρακοστή (48 μέρες πριν από το Πάσχα).

Συνώνυμη θρησκευτική έννοια της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας για την Αποκριά είναι η λέξη Carnival (Καρναβάλι).

Η λέξη προέρχεται από το λατινικό carnem levare (αποχή από το κρέας), που σηματοδοτεί τις φανταχτερές γιορτές της Βενετίας, οι οποίες  ξεκίνησαν πριν από 500 χρόνια.

Στην ορθοδοξία ωστόσο καθιερώθηκε, ως αντίθεση προς τους καθολικούς, οι Απόκριες να αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη. Προσπαθώντας έτσι να συνδεθεί το ξέφρενο πανηγύρι που πηγάζει και από αρχαιότερες θρησκευτικές τελετές, με την σημερινή θρησκεία στον Ελλαδικό χώρο.

Οι Απόκριες είναι η μόνη μη θρησκευτική γιορτή στη σύγχρονη Ελλάδα και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου που διατηρείται από την αρχαιότητα. Συναντάται στα παγανιστικά έθιμα των χωρών της βόρειας Ευρώπης και έπειτα στα Αρχαία Διονυσιακά.  

Η σημερινοί εορτασμοί στον Ελλαδικό χώρο είναι η εξέλιξη των «Διονυσίων» της αρχαίας Ελλάδας. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας έχουν διατηρηθεί έως σήμερα σχεδόν αναλλοίωτοι. Περνώντας όμως παράλληλα με τα χρόνια διάφοροι πολιτισμοί και κουλτούρες, προστέθηκαν επιπλέον στοιχεία.

Η σχέση με τους εορτασμούς της αρχαιότητας. 

Παρόλη την “επίσημη” θρησκευτική ετυμολογία για την λέξη Τριώδιο, η λέξη «Τρι – ωδή» έχει και μια άλλη, αρχαιότερη ετυμολογία, που την ανάγει στις Διονυσιακές γιορτές.

Όπως και η λέξη «Τραγωδία», λέγετε, πως έχει δημιουργηθεί από τις λέξεις «Τράγος» καί « Ωδή», που σημαίνουν «ύμνος προς τιμήν των Τράγων (εννοώντας τους Σάτυρους της αρχαιότητας)».

Τα «Διονύσια» στην αρχαία Αθήνα ήταν κινητή γιορτή, με βάση τις όψεις της σελήνης. Σηματοδοτούσαν το ξύπνημα της φύσης, τη γονιμότητα και την έναρξη της Άνοιξης. Δεδομένου ότι ο Διόνυσος ήταν ο θεός της γονιμότητας και του κρασιού, οι εορτασμοί αυτοί γινόταν προς τιμήν του.

Με την καθιέρωση του χριστιανισμού στον Ελλαδικό χώρο, επιβλήθηκε η απαγόρευση της αρχαιότερης θρησκείας, του δωδεκάθεου. Οι ναοί καταστράφηκαν και οι ιερείς με τις ιέρειες εξοντώθηκαν.

Ο κύκλος των ιερών έως τότε γιορτών του Διονύσου απαγορεύτηκαν και η Χριστιανική εκκλησία τις θεώρησε Παγανιστικό Έθιμο.

Όμως, καθώς το συγκεκριμένο έθιμο και οι εορτασμοί του υπήρχαν ήδη πολλούς αιώνες, ήταν πολύ βαθιά ριζωμένο στη συνείδηση του λαού.  Έτσι, παρά τα πολύ αυστηρά μέτρα που έλαβε η εκκλησία, ακόμη και με θανατική ποινή, δεν μπόρεσε να το εξαλείψει, όπως έγινε με άλλες γιορτές.

Ο λαός, προσπαθώντας να διατηρήσει τα ιερά, αρχαία Διονύσια, προσάρμοσε έμμεσα μεγάλο μέρος τους στους εορτασμούς της νέας  θρησκείας. Σταδιακά, η χριστιανική εκκλησία ενσωμάτωσε μέρος τους στις δικές της γιορτές. Χαρακτηριστική είναι το ίδιο διάστημα και η γιορτή του Έρωτα (Αγίου Βαλεντίνου). 

Με αυτό τον τρόπο, οι περισσότερες αρχαίες γιορτές (οι περισσότερες ενσωματώθηκαν στο χριστιανικό ημερολόγιο) έχουν φτάσει στις μέρες μας και έχουν επιζήσει μέχρι σήμερα.

Με στόχο την εξάλειψή τους, οι περισσότερες γιορτές των αρχαίων Διονυσίων συμπεριλαμβάνονται σήμερα στην διάρκεια των πρώτων τριών εβδομάδων του τριωδίου.

Τι ήταν τα αρχαία Διονύσια.

Τα Μεγάλα Διονύσια, μέσα από διάφορους εορτασμούς και τελετές, καλωσόριζαν το ξύπνημα της φύσης και την αναγέννηση της. Τα συνόδευαν χοροί, άφθονο φαγητό και ποτό για όλους και τελετές και ιεροτελεστίες.

Μέσα από τα γραπτά, έχει αποδειχθεί πως η διαμόρφωση του Χριστιανικού εορτολογίου βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις γιορτές της αρχαίας θρησκείας.

Ο λόγος ήταν για να καταφέρουν οι πρώτοι χριστιανοί πατέρες να επιβάλουν τη νέα θρησκεία (χριστιανισμό) στις συνειδήσεις των τότε λαών ώστε να την εδραιώσουν.

Οι εορτασμοί της Αποκριάς όμως, καθώς είναι από τις πιο σημαντικές λατρευτικές γιορτές της αρχαιότητας, άντεξαν στο χρόνο και έχαν διατηρηθεί έως σήμερα… Οι ρίζες της γιορτής βρίσκονται στα Ανθεστήρια, τα Αρχαιότερα Διονύσια που ήταν από τις πιο σημαντικές γιορτές της αρχαίας Αθήνας και όλων των ιωνικών πόλεων.

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ – Ἱστορίαι)

[2.15.4] τεκμήριον δέ· τὰ γὰρ ἱερὰ ἐν αὐτῇ τῇ ἀκροπόλει καὶ ἄλλων θεῶν ἐστὶ καὶ τὰ ἔξω πρὸς τοῦτο τὸ μέρος τῆς πόλεως μᾶλλον ἵδρυται, τό τε τοῦ Διὸς τοῦ Ὀλυμπίου καὶ τὸ Πύθιον καὶ τὸ τῆς Γῆς καὶ τὸ ‹τοῦ› ἐν Λίμναις Διονύσου, ᾧ τὰ ἀρχαιότερα Διονύσια [τῇ δωδεκάτῃ] ποιεῖται ἐν μηνὶ Ἀνθεστηριῶνι, ὥσπερ καὶ οἱ ἀπ᾽ Ἀθηναίων Ἴωνες ἔτι καὶ νῦν νομίζουσιν. ἵδρυται δὲ καὶ ἄλλα ἱερὰ ταύτῃ ἀρχαῖα.

[2.15.4] Τεκμήριο ότι έτσι ήταν τα πράγματα είναι ότι και άλλων θεών οι ναοί βρίσκονται στην Ακρόπολη και ότι όσοι ναοί βρίσκονται έξω από την πόλη είναι χτισμένοι μάλλον προς το νότιο μέρος, όπως ο ναός του Ολυμπίου Διός, του Πυθίου Απόλλωνος, της Γης, του Λιμναίου Διονύσου, όπου τον Ανθεστηριώνα μήνα, στη δωδεκάτη μέρα του εορτάζονται τα αρχαιότερα Διονύσια. Την παράδοση αυτή την διατηρούν έως σήμερα οι Ίωνες που κατάγονται από τους Αθηναίους. Στην ίδια περιοχή είναι άλλωστε χτισμένοι και άλλοι αρχαίοι ναοί.

 

Τα Διονύσια ήταν ένας κύκλος γιορτών αφιερωμένες στον θεό Διόνυσο που χωρίζονταν σε τρεις κύκλους. Βάση της χρονικής περιόδου που γιορτάζονταν.

Τα Ανθεστήρια, ήταν η γιορτή των λουλουδιών προς τιμή του Διόνυσου Άνθιου ή Εύανθιου και  τελούνταν στην Αθήνα προς τα τέλη του δικού μας Φεβρουαρίου, την 11η, 12η και 13η ημέρα του μήνα Ανθεστηριώνα. Η χρονολόγηση τους τα εναποθέτει στα βάθη του χρόνου, πολύ πριν οι Έλληνες εκστρατεύσουν στην Τροία.
Οι εορτασμοί τελούνταν πανσέληνο, δύο πανσέληνους μετά από το Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Βάση τις Διονυσιακής θρησκείας, ήταν η εποχή που ο Δίας ζευγάρωσε με τη Σεμέλη (ή την Περσεφόνη) και αυτή συνέλαβε το Διόνυσο. Ήταν επίσης η εποχή που ο Διόνυσος ενώθηκε με την Αριάδνη.  Γιορταζόταν δηλαδή αφενός η σύλληψη του Διονύσου και αφετέρου η άνοδος του από τον Κάτω Κόσμο, η οποία συντελείτο στα Λήναια.

Τότε ήταν η εποχή που είχε ωριμάσει το κρασί και ήταν έτοιμο για να το ποιούν, καθώς προσέφεραν με σπονδές και τις πρώτες προσφορές καρπών για να έχουν καλή σοδειά.

Ταυτόχρονα ήταν η πιο σημαντική Γιορτή των Νεκρών. Όχι μόνο επειδή είχε αναδυθεί από τον Άδη ο Διόνυσος, αλλά και επειδή η Μητέρα Γή μαζί με τους καρπούς που προσέφερε, αγκάλιαζε στους κόλπους της και τους νεκρούς.
Ουσιαστικά συνδύαζαν τη γιορτή προς τιμή της γονιμότητας, της ομορφιάς, της καρποφορίας της γης και αποχαιρετώντας τους νεκρούς τους.

Κατά τις Διονυσιακές τελετές, ο Διόνυσος λατρεύονταν και τιμώνταν με το άνοιγμα των νέων  γιοματαριών, με την απόλαυση κάθε είδους ευχαρίστησης και με εύθυμες, κωμικές λατρευτικές πομπές, όπου γινόταν παρέλαση με στολισμένο άρμα. Το άρμα, το ακολουθούσαν πίνοντας πολύ κρασί και τραγουδώντας σατυρικά τραγούδια.

Συμμετείχαν χορευτές, τραγουδιστές, μεταμφιεσμένοι σε Σάτυρους και Κένταυρους και άνδρες και γυναίκες φορώντας μάσκες. Κάθε μέρα η πομπή λάμβανε μέρος και σε άλλο μέρος της Αττικής και συμμετείχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες.

Η φασαρία και τα τραγούδια που ακουγόταν είχαν στόχο να αφυπνιστεί ο Διόνυσος, ώστε και πάλι να συντελέσει στη βλάστηση και την αναγέννηση της φύσης!

Τα κατ’ Αγρούς Διονύσια

Κάθε πόλη της Αττικής τη διοργάνωνε σε διαφορετική ημερομηνία, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους κατοίκους των γύρο πόλεων να συμμετάσχουν στη γιορτή.
Κατά την μυθολογία τα Διονύσια τα θέσπισε ο βασιλιάς Αμφικτύονας, σε αντάλλαγμα της φιλοξενίας που προσέφερε στο θεό Διόνυσο, ο οποίος του ζήτησε με αυτό τον τρόπο να πίνεται ο κεκραμένος οίνος (η ολοκλήρωση της ζύμωσης του κρασιού και το άνοιγμα των νέων βαρελιών).
Στο πλαίσιο της γιορτής, αγρότες από διάφορους συνοικισμούς, συγκεντρώνονταν για να δοκιμάσουν τον οίνο της νέας σοδειάς. Οι δούλοι αποκτούσαν την ελευθερία τους για όσο διάστημα κρατούσε η γιορτή, παίρνοντας κι αυτοί μέρος στο ξεφάντωμα.
Στο κέντρο των εκδηλώσεων βρισκόταν η πομπική μεταφορά του φαλλού (φαλληφορία), προς τιμή της γονιμότητας και της φύσης.

Δείγμα της γιορτής εντοπίζεται στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Αχαρνείς», όπου  περιγράφεται μία σκηνή παρωδίας της φαλλικής πομπής (στον Τίρναβο επιβιώνει μέχρι σήμερα το γνωστό «μπουρανί» ουσιαστικά η πομπή του φαλλού):

«Προπορεύεται η κανηφόρος (κόρη που κρατά στο κεφάλι της κάνιστρο με όλα τα απαιτούμενα για τη θυσία αντικείμενα), ακολουθούσε ο φαλλοφόρος (αυτός δηλαδή που έφερε το ομοίωμα του φαλλού) και στη συνέχεια το πλήθος των πιστών, που έψελνε άσμα προς το Φαλή, την προσωποποίηση του φαλλού, που ταυτιζόταν με τον ίδιο το Διόνυσο.

Οι αγρότες με τους δούλους τους, μεταμφιεσμένοι σε Σιληνούς, Σάτυρους και Βάκχες, κρατώντας θύρσους, πυρσούς, φαλλούς και αγγεία με κρασί, χόρευαν στο ρυθμό των φαλλικών ασμάτων.

Πολλοί ήταν επιβιβασμένοι σε άμαξες, έπιναν και κορόιδευαν τους περαστικούς μέσα στο μεθύσι τους. Πρόκειται για τα λεγόμενα «σκώμματα εξ αμάξης», όπου τα πειράγματα και τα άσεμνα λόγια συνοδεύονταν και από τις ανάλογες χειρονομίες. (Κατά την άποψη του Αριστοτέλη, μέσα από τη σκωπτική ατμόσφαιρα μιας τέτοιας πομπής ξεπήδησε το είδος της κωμωδίας).
Μετά την πομπή και την καθιερωμένη θυσία, το πλήθος επιδιδόταν σε παραδοσιακά παιχνίδια, γνωστότερο από τα οποία ήταν ο ασκωλιασμός. Σ’ αυτό το ιδιότυπο παιχνίδι, οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω σε φουσκωμένα ασκιά αλειμμένα με λάδι, με στόχο την ισορρόπηση αλλά και την πρόκληση του γέλιου. Το έπαθλο ήταν ένα ασκί γεμάτο κρασί, το δώρο του θεού στους πιστούς του.»

Με πληροφορίες από βικιπαίδεια, wikipedia, olivemagazine, sansimera