Τι κρύβεται πίσω από τον φόβο;

Τι κρύβεται πίσω από τον φόβο που νιώθει ο καθένας μας; Πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τους φόβους μας αποτελεσματικά;

Της Γεωργίας Κορδώνη

Όλοι έχουμε νιώσει έστω και μια φορά στη ζωή μας φόβο. Σε όλους μας έχει συμβεί κάτι, που μας έχει κάνει να φοβηθούμε πολύ. Να φοβηθούμε για αυτά που έχουμε στη ζωή μας, για αυτά που θεωρούμε δεδομένα, να φοβηθούμε για τους αγαπημένους μας, να φοβηθούμε για την αποτυχία, να φοβηθούμε να χάσουμε, να φοβηθούμε να αφήσουμε την ασφάλεια μας.

Το συναίσθημα του φόβου

Ένα τόσο κοινό συναίσθημα και όμως τόσο περίπλοκο. Πολλές φορές ο φόβος έχει διαρκέσει παραπάνω από μια στιγμή. Τον κουβαλάμε μαζί μας για καιρό χωρίς να ξέρουμε το γιατί.

Επίσης όλοι μας έχουμε ακούσει φράσεις και ανθρώπους να λένε ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε, πως η ζωή είναι για τους γενναίους και όχι για αυτούς που φοβούνται. Πολλοί έχουμε προσπαθήσει με διάφορους τρόπους να ξεπεράσουμε τους φόβους μας και αυτό έχει γίνει άλλες φορές επιτυχημένα και άλλες όχι.

Όταν δεν τα έχουμε καταφέρει, έχουμε αισθανθεί άσχημα και τα έχουμε βάλει με τον εαυτό μας, γιατί δεν μπορέσαμε να ξεπεράσουμε τους φόβους μας, γιατί εμείς είμαστε δειλοί, γιατί οι άλλοι τα κατάφεραν και εμείς όχι. Ίσως έχουμε κουραστεί να μας λένε οι γύρω μας, ότι πρέπει να ξεπεράσουμε τους φόβους μας και έχουμε κλειστεί στον εαυτό μας για να αποφύγουμε τον φόβο μας και να μην έρθουμε αντιμέτωποι με το χειρότερο σενάριο, δηλαδή να μας συμβεί αυτό που φοβόμαστε περισσότερο από όλα.

Το πρώτο βήμα για να καταφέρουμε να αλλάξουμε κάτι είναι η κατανόηση και η αποδοχή αυτού που μας συμβαίνει.

Μαθαίνοντας και κατανοώντας πως λειτουργεί ο φόβος, ίσως να μπορέσουμε να δούμε τον εαυτό μας με περισσότερη καλοσύνη και αποδοχή και τότε να είμαστε πιο έτοιμοι για μια αλλαγή.

Γιατί οι άνθρωποι νιώθουν φόβο;

Ξεκινώντας να μιλάμε για τον φόβο πρέπει αρχικά να καταλάβουμε τι είναι αυτό που ονομάζεται σήμερα φόβος και χρησιμοποιείται τόσο συχνά σαν λέξη γύρω μας, αλλά και ποια είναι η διαφορά του από την φοβία. Ο φόβος είναι το συναίσθημα, που εμφανίζεται όταν το άτομο βρίσκεται σε μια πραγματική κατάσταση κινδύνου που απειλείται ή πρόκειται να απειληθεί η ζωή ή η σωματική του ακεραιότητα. Το συναίσθημα αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, καθώς ενεργοποιείται όταν το άτομο βρίσκεται σε κίνδυνο και το κινητοποιεί για να δράσει.

Φανταστείτε έναν άνθρωπο στη ζούγκλα να βρεθεί απέναντι από ένα λιοντάρι και να μην μπορεί να αισθανθεί φόβο. Θα μείνει ακίνητο και το λιοντάρι κατά πάσα πιθανότητα θα τον κατασπαράξει. Αν όμως το συναίσθημα του φόβου ενεργοποιηθεί και ο άνθρωπος αυτός τρέξει αρκετά γρήγορα, ώστε να ανέβει πάνω σε ένα δέντρο τότε ίσως και να καταφέρει να σωθεί από το λιοντάρι.

Φοβία

Συνεχίζοντας με την έννοια της φοβίας (που πολλές φορές λανθασμένα χρησιμοποιείται ως ταυτόσημος όρος με την έννοια του φόβου), γνωρίζουμε πως είναι η αίσθηση απειλής που νιώθει κάποιος για καταστάσεις που δεν είναι απειλητικές όμως σε πραγματικό χρόνο. Για παράδειγμα κάποιος που λέει πως φοβάται να μην αποτύχει είναι αντιμέτωπος με μια φοβία και όχι ένα πραγματικό φόβο, καθώς αυτό που λέει πως φοβάται δεν απειλεί άμεσα εκείνη την στιγμή την δική του, ή κάποιου που βρίσκεται κοντά του, ζωή ή σωματική ακεραιότητα.

Είναι πολύ σημαντικό να μπορέσει κάποιος να διαχωρίσει το αυθεντικό αίσθημα του φόβου από την έννοια της φοβίας, για να κατανοήσει καλύτερα και τους μηχανισμούς που τα περιβάλλουν.

Η παιδική ηλικία κι ο φόβος

Οι άνθρωποι από πολλοί νωρίς έρχονται σε επαφή με το συναίσθημα του φόβου. Η πρώτη επαφή του ανθρώπου με τον φόβο είναι την στιγμή της γέννησης του, όπου από το ασφαλές περιβάλλον της κοιλιάς της μητέρας του βγαίνει απότομα σε ένα κόσμο άγνωστο για τον ίδιο. Επίσης μεγαλώνοντας οι περισσότεροι άνθρωποι σαν παιδιά. Σίγουρα έχουν από μια εμπειρία, όπου η μαμά, ο μπαμπάς ή κάποιος σημαντικός άλλος τους προειδοποιούσαν να φάνε όλο το φαγητό τους, να κοιμηθούνε νωρίς ή να είναι φρόνιμοι, γιατί θα έρθει «ο μπαμπούλας» ή ένα οποιοδήποτε αντικείμενο που στα μάτια του μικρού παιδιού θα συνδέονταν με τον φόβο.

Έτσι λοιπόν το παιδί που μέχρι εκείνη την στιγμή δεν μπορεί να διαχωρίσει αν η απειλή του γονιού είναι πραγματική και άμεση ή αν δεν υφίστανται πραγματικά, μαθαίνει να συνδυάζει ορισμένες πράξεις και συμπεριφορές του με τον φόβο.

Μήπως τώρα γίνεται πιο ξεκάθαρο και σας έρχεται κάτι στο μυαλό από την δική σας παιδική ηλικία; Μήπως φοβάστε μέχρι και σήμερα να πείτε όχι και επομένως να μην είστε καλό παιδί, επειδή θα έρθει η γνωστή απειλή;

Η θέση της γνωστικής ψυχολογίας για το φόβο

Η γνωστική ψυχολογία υποστηρίζει, πως αν ένας άνθρωπος συνδυάσει ένα ερέθισμα με μια διαστρεβλωμένη σκέψη απειλής, τότε είναι πιθανό κάθε φορά που συναντά αυτό το ερέθισμα να διεγείρονται τέτοιες σκέψεις, που να του προκαλούν φόβο. Όπως το παράδειγμα με το παιδί που μαθαίνει να τρώει όλο του το φαγητό γιατί αλλιώς θα έρθει ο μπαμπούλας. Η σκέψη της μη ολοκλήρωσης του φαγητού συνδέεται με την σκέψη της απειλής και έτσι εδραιώνεται το αίσθημα τον φόβου.

Στην ενήλικη ζωή, όπου η έννοια του μπαμπούλα παύει να αποτελεί πια απειλή οι σκέψεις αυτές μπορεί να συνδεθούν με άλλα γεγονότα, όπως ο φόβος της αποτυχίας σε περίπτωση μη ολοκλήρωσης κάποιας δραστηριότητας, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συμπεριφορές τελειομανίας ή εργασιομανίας.

Η αποφυγή του φόβου

Σε κάποιες περιπτώσεις εάν ο άνθρωπος νιώσει φόβο για μια φόρα σε μια κατάσταση και συνδέσει την κατάσταση αυτή με το συναίσθημα του φόβου, τότε αρχίζει να δημιουργείται ο κύκλος της αποφυγής. Η αποφυγή είναι η διαφυγή από το ερέθισμα αυτό που προκάλεσε φόβο. Το άτομο δηλαδή αποφεύγει από εδώ και πέρα συνεχώς να έρθει σε επαφή ξανά με αυτό το ερέθισμα που του προκάλεσε την πρώτη φορά φόβο ή που έχει σχηματίσει στο μυαλό του την αντίληψη ότι θα του προκαλέσει φόβο.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δεδομένη στιγμή της αποφυγής το άτομο να καταφέρνει να καταλαγιάζει τα έντονα συναισθηματικά και σωματικά συμπτώματα του φόβου. Στο άμεσο όμως μέλλον η αποφυγή ενισχύει αυτό το συναίσθημα κάνοντας τον φόβο αντιληπτό στον άνθρωπο ακόμη μεγαλύτερο.

Επομένως, σε δεύτερο χρόνο το συναίσθημα του φόβου επανέρχεται και μάλιστα πιο ενισχυμένο λόγω της αποφυγής, καθώς το άτομο αρχίζει να πιστεύει με βεβαιότητα πως ο λόγος που δεν του συνέβη αυτό που φοβόταν ήταν επειδή κατάφερε να αποφύγει το συνδεδεμένο με τον φόβο ερέθισμα.

Πρόκειται, ίσως για μια γνωστική διαστρέβλωση που θρέφει τον φαύλο κύκλο της αποφυγής. Ακριβώς πάνω σε αυτό τον μηχανισμό αναπτύσσεται και η διαταραχή πανικού. Το άτομο αρχίζει να αποφεύγει όλα τα ερεθίσματα που θεωρεί ότι θα του προκαλούσαν πανικό με αποτέλεσμα απλές καθημερινές δραστηριότητες να αποφεύγονται και ο φόβος του πανικού τελικά να μεγαλώνει αντί να μικραίνει αφού όλο και περισσότερα πράγματα αρχίζουν να θεωρούνται απειλητικά.

Συνέπειες αποφυγής φόβου

Στο σημείο αυτό όμως πέρα από την ενίσχυση που προκαλεί στο συναίσθημα του φόβου η αποφυγή, πρέπει να αναρωτηθούμε τι συνέπειες έχει στην λειτουργικότητα του ατόμου και κατ’ επέκταση στην ευημερία και ευεξία του στην καθημερινή του ζωή. Σκεφτείτε πόσο καλά μπορεί να αισθάνεται ένας άνθρωπος που αποφεύγει να βρεθεί σε μέρη με πολύ κόσμο και μένει σε μια μεγάλη πόλη. Από την άλλη σκεφτείτε τον άνθρωπο, που φοβάται έντονα να μην αποτύχει.

Κατά πάσα πιθανότητα το άτομο αυτό θα αρχίσει να αποφεύγει όλες τις καταστάσεις στις οποίες θα μπορούσε να βρεθεί εκτεθειμένο και ίσως να αποτύχει.

Μπορεί για παράδειγμα να αποφεύγει να φτιάξει το βιογραφικό του και να αποφεύγει να το στείλει σε μια δουλειά, που θέλει πολύ γιατί φοβάται πως αν τον καλέσουν για συνέντευξη θα αποτύχει. Φανταστείτε πόσα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά αν είχε φτιάξει και είχε στείλει αυτό το βιογραφικό στην δουλειά των ονείρων του.

Το καλό σενάριο ήταν να πηγαίνει για συνέντευξη και να έπαιρνε την θέση. Το κακό σενάριο είναι να πήγαινε και να μην κατάφερνε να πάρει την θέση.

Μέσα όμως από αυτό θα είχε κερδίσει επίσης αρκετά πράγματα. Θα είχε ένα έτοιμο βιογραφικό για να το στείλει και σε άλλες δουλειές, θα είχε μάθει τι έκανε λάθος στην συνέντευξη και θα είχε την ευκαιρία να δουλέψει πάνω σε αυτό, θα είχε μάθει ίσως τι προσόντα του έλειπαν και θα είχε την ευκαιρία να βγει έξω και να τα αποκτήσει και πάνω από όλα θα είχε κερδίσει την εκτίμηση και τον σεβασμό του εαυτού του, που βγήκε και κυνήγησε το όνειρο του. Κάτι, το οποίο είναι πολύ σημαντικό, καθώς η εκτίμηση και η αποδοχή τον εαυτού μας δεν συγκρίνεται ακόμα και αν κερδίσουμε την εκτίμηση όλου του κόσμου (πράγμα αδύνατον).

Ύστερα από όλα αυτά που διαβάσατε μόλις, ότι κέρδισε αυτός που έχασε την δουλειά, τον θεωρείτε αποτυχημένο; Η επιτυχία δεν κρίνεται πάντα από το προσδοκώμενο αποτέλεσμα, αλλά από την προσπάθεια. Αν το αποτέλεσμα ήταν πάντα δεδομένο δεν θα είχαμε ποτέ την ευκαιρία να οδηγηθούμε κάπου άλλου ή κάπου καλύτερα. Αντίθετα στο σενάριο που το άτομο δεν είχε φτιάξει ποτέ το βιογραφικό του θα ήταν ήδη αποτυχημένο.

Ο άνθρωπος, δηλαδή, ζει καμιά φορά καθημερινά μέσα στο φόβο του, από φόβο μήπως του συμβεί αυτό που ήδη ζει.

Το νόημα που δίνουμε εμείς στο φόβο

Συμπερασματικά, λοιπόν ο φόβος είναι ένα συναίσθημα, το οποίο από μόνο του δεν έχει ούτε αρνητική ούτε θετική χροιά, αλλά εξαρτάται από το νόημα που θα του δώσουμε εμείς.

Αν χρησιμοποιήσουμε τον φόβο ως προστατευτικό συναίσθημα, τότε θα έχουμε ένα χρήσιμο εργαλείο για την επιβίωση μας. Αν όμως συνδέσουμε τον φόβο με πράξεις και συμπεριφορές  λανθασμένα, τότε είναι πολύ πιθανό ο φόβος να πλήξει μεγάλο μέρος της λειτουργικότητας και της χαράς από την ζωή μας και να μας κρατήσει εγκλωβισμένους για καιρό.

Όπως και να έχει η αποδοχή και η αγάπη προς τον εαυτό μας, για αυτό που μας συμβαίνει μπορούν να φανούν σημαντικοί αρωγοί, για να καταφέρουμε να ξεπεράσουμε τους φόβους μας και γιατί όχι να ζητήσουμε βοήθεια αν την χρειαζόμαστε.

Βιβλιογραφία

Δραγκιώτη, Έ. (2008). Ο φόβος του πόνου: διερεύνηση της σχέσης του συναισθήματος του φόβου του σωματικού πόνου σε σχέση με τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Ιωάννινα.

Πηγή άρθρου: Psychology.gr