Καλικάντζαροι: Ο μύθος και η πραγματικότητα

Τι είναι οι καλικάντζαροι στη λαϊκή παράδοση και ποιος είναι ο μύθος τους;

 

Οι καλικάντζαροι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Αυτές οι μυθικές φιγούρες εμφανίζονται στη γη κατά το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα. Έχουν εμπνεύσει πλήθος θρύλων και εθίμων σε όλη την Ελλάδα που πολλά από αυτά διατηρούνται έως σήμερα.

Τι είναι οι καλικάντζαροι;

Το ιστορικό δοξασίας των δαιμονικών αυτών μορφών φαίνεται πως χάνεται στην αρχαιότητα. Με βάση τους ερευνητές υπάρχουν διάφορες εκδοχές: Πως προέρχονται από την αρχαία Ελληνική Μυθολογία των Σατύρων και του Πάνα (Schmidi). Από την αρχαία Ελληνική Μυθολογία των Κενταύρων (Mayer, Lawson). Από τη νεώτερη φαντασία των Ελλήνων με αφορμή τους αρχαίους μύθους (Ν. Πολίτης). Από τους αιγυπτιακούς κανθάρους (Boll, Κουκουλέ). Από μορφές στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα (Σβορώνος) ή ως δαιμόνια της εστίας του πυρός (Δεινάκης).

Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση, οι καλικάντζαροι ζουν όλο τον χρόνο στα έγκατα της γης και ανεβαίνουν στην επιφάνεια μόνο κατά το Δωδεκαήμερο μεταξύ Χριστουγέννων και Φώτων, όταν τα «νερά είναι ακόμη αβάφτιστα».

Κατά διάφορες θρησκευτικές δοξασίες οι καλικάντζαροι ήταν άνθρωποι με κακιά μοίρα που έγιναν δαιμόνια. Επίσης, γίνονται καλικάντζαροι τα παιδιά που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο και δεν βαπτίστηκαν αμέσως ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν ανέγνωσε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος. Τα τερατώδη βρέφη ή όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο ή αυτοκτόνησαν. Επίσης, όσοι δεν έχουν ισχυρό Άγγελο για να τους προστατεύει από τον Σατανά… κ.α.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους;

Τους περιγράφουν με διάφορες μορφές ανά περιοχή… αλλά παντού είναι άσχημα και κακομούτσουνα πλάσματα, κοντά, τριχωτά, με ουρά, μακριά χέρια και κόκκινα μάτια.

Κατά την Αραχωβίτικη περιγραφή είναι «κακομούτσουνοι» και «σιχαμένοι». «Καθένας τους έχει κι απόνα κουσούρι, άλλοι στραβοί, άλλοι κουτσοί, άλλοι μονόματοι, μονοπόδαροι, στραβοπόδαροι, στραβόστομοι και στραβοπρόσωποι. Είναι στραβομούρηδες, στραβοχέρηδες, ξεπλατισμένοι, ξετσακισμένοι και κοντολογής. όλα τα κουσούρια και τα σακατιλίκια του κόσμου τα βρίσκεις όλα πάνω τους».

Στα νησιά και την Κύπρο φαντάζονται νάνοι, αλλά και ψηλοί, σκουρόχρωμοι, με μαλλιά μικρά και ατημέλητα. Έχουν μάτια κόκκινα, δόντια, χέρια και νύχια πιθήκου και είναι δασύτριχοι. Έχουν πόδια γαϊδάρου ή το ένα γαϊδάρου και το άλλο ανθρώπινο, (“μισοί γαϊδούρια και μισοί άνθρωποι όπως λένε στη Σύρο). Αλλά είναι και σαν «μικροί σατανάδες» – (σατανοπαίδια όπως λένε στη Νάξο). Είναι άλλοτε γυμνοί και άλλοτε ρακένδυτοι με σκούφο (οξυκόρυμβο) από γουρουνότριχες και με παπούτσια άλλοτε σιδερένια και άλλοτε με τσαρούχια ή τσαγγία.

Το όνομά τους

«Καλικάντζαροι» είναι η Πανελλαδική κοινή ονομασία τους, αλλά περιγράφονται με διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή, όπως «καρκάντζαλοι», «καρκατζέλια» ή «κωλοβελόνηδες».

Κατά τόπους: «Καλικαντζαραίοι», «Καρκάτζια», «Καλκατζόνια» ή «Καλκατζάνια», «Καλκάνια», «Καλιτσάντεροι», «Καρκάντζαροι», «Καρκαντζέλια», «Σκαλικαντζέρια», «Σκαντζάρια», «Σκαλαπούνταροι», «Τζόγιες», «Λυκοκάντζαροι» και «Κωλοβελόνηδες», καθώς και τα θηλυκού γένους: «Καλικαντζαρού», «Καλικαντζαρίνες», «Καλοκυράδες», «Βερβελούδες» κ.ά.

Ποιες είναι οι δοξασίες γύρω από τους καλικάντζαρους

Οι Καλικάτζαροι δεν πρέπει να συγχέονται με άλλα «δαιμόνια» της Ελληνικής Μυθολογίας. Οι θρύλοι σήμερα λένε ότι οι καλικάντζαροι ανεβαίνουν στη γη με στόχο να την κατακτήσουν. Αυτό το διάστημα πειράζουν τους ανθρώπους και σκαρώνουν φάρσες. Ανακατεύουν τα σπίτια, κλέβουν τα φαγητά και τρομάζουν τα ζώα και τα πουλιά στα δέντρα.

Πολλές φορές πηδούν από στέγη σε στέγη, σπάζοντας κεραμίδια και κάνοντας φασαρία. Η παραδοσιακή αφήγηση περιγράφει επίσης τους καλικάντζαρους να χορεύουν ξέφρενα, αρπάζοντας όποιον τύχει να περπατάει μόνος του τη νύχτα, μέχρι να τον κάνουν να λιποθυμήσει.

Οι καλικάντζαροι, σύμφωνα με την ελληνική δοξασία αρχαίας καταγωγής, είναι δαιμόνια, που εμφανίζονται το Δωδεκαήμερο (25 Δεκεμβρίου-6 Ιανουαρίου).

Ο μύθος του δέντρου της γης

Με βάση τον μύθο, οι καλικάντζαροι συνδέονται με το δέντρο που κρατά τη γη κάτω από τα πόδια μας σταθερή. Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, οι καλικάντζαροι ροκανίζουν όλο τον χρόνο τον κορμό του δέντρου με πριόνια. Σκοπός τους είναι να  το κόψουν, ώστε να βυθιστεί το χώμα και να μπορέσουν να κατακτήσουν μόνιμα την γη.

Όταν όμως ανεβαίνουν στη γη για να κάνουν τις ζαβολιές τους κατά το συγκεκριμένο Δωδεκαήμερο, η κοπή του δέντρου σταματά. Όταν πλέον επιστρέφουν πάλι στα έγκατα της γης, μετά τα Φώτα, βρίσκουν το δέντρο πάλι  ολόκληρο και ξεκινούν από την αρχή.

Πώς αποτρέπονται οι καλικάντζαροι από τα σπίτια

Οι άνθρωποι έχουν διάφορους τρόπους για να προστατευτούν από τους καλικάντζαρους. Έτσι, κατά το διάστημα που βρίσκονται στην επιφάνεια της γης θεωρείται απαραίτητο και επιβάλλεται το συνεχές άναμμα του τζακιού. Μιας και οι καλικάντζαροι φαίνεται πως μπαίνουν στα σπίτια από την καμινάδα.

Έπειτα, ο αγιασμός, το λιβάνισμα και ο σταυρός επάνω στο εικονοστάσι του σπιτιού  είναι τα πιο βασικά μέσα αποτροπής τους. Οι νοικοκυραίοι, παλιά, τοποθετούσαν και σκληρά, αγκαθωτά κλαδιά από σπαράγγια επάνω από τα φαγητά. Ώστε να αποτρέψουν τους καλικάντζαρους να τα πλησιάσουν και να τους τα φάνε.

Την παραμονή των Θεοφανίων «ζεματίζονται» με το λάδι που παρασκευάζουν οι νοικοκυρές τις παραδοσιακές τηγανίτες (λαλαγγίτες ή λουκουμάδες). Με βάση την παράδοση, εάν μπουν καλικάτζαροι μέσα στο σπίτι τους αναγκάζουν να μετρήσουν τις τρύπες από το κόσκινο, ώστε να τους ξεγελάσουν  και τους καθυστερούσαν μέχρι να ανατείλει ο ήλιος και να φύγουν.

Την ημέρα των Φώτων, με τον αγιασμό των υδάτων, οι καλικάντζαροι τρέπονται σε φυγή και αρχίζουν να τραγουδάνε και να λένε: «Φεύγετε να φεύγωμε, τι έρχεται ο τρελόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του. Μας άγιασε μας έβρεξε και μας εκατέκαψε!».

Μετά τα Φώτα και αφού έχουν φύγει οι καλικάντζαροι, οι νοικοκυραίοι καλούνται να καθαρίσουν πολύ καλά το σπίτι, το εικονοστάσι και το τζάκι, καθώς μπορεί να έχουν μαγαριστεί από τους καλικατζάρους.

Η στάχτη του τζακιού πετιέται μακρυά από το σπίτι και σε μέρος απάτητο, ώστε να απομακρυνθεί κάθε ίχνος τους. Αυτές οι πράξεις είχαν έναν έντονο καθαρτικό χαρακτήρα, που ενίσχυε ακόμη περισσότερο τον συμβολισμό της εξαγνιστικής δύναμης των Φώτων.

Μύθος ή πραγματικότητα;

Οι καλικάντζαροι παραμένουν σήμερα ένας ζωντανός μύθος της ελληνικής παράδοσης. Για τους παλαιότερους όμως, ήταν οι τρομακτικές φιγούρες των ημερών που τους ανάγκασαν να προσαρμόσουν την καθημερινότητά τους.

Στη σύγχρονη εποχή οι περισσότεροι άνθρωποι -ειδικά στις πόλεις- δεν γνωρίζουν καν τον μύθο των καλικατζάρων.

Ενώ στην Περιφέρεια, οι καλικάντζαροι έχουν μετατραπεί περισσότερο σε παραμυθένιους ήρωες, φέρνοντας κυρίως γέλιο και μια δόση νοσταλγίας.

Ίσως, τελικά, τα πλάσματα αυτά αποφάσισαν να μας εγκαταλείψουν και να γυρίσουν στην ηρεμία της γης. Αφήνοντας πίσω μόνο τις ιστορίες και την  παράδοση να θυμίζουν την ύπαρξή τους.

Ακολουθήστε μας στο Facebook και στο Instagram